JAGODINA KROZ ISTORIJA
Prve
ljudske zajednice pojavile su se pre 35000 godina, u toku starijeg kamenog
doba (paleolita) . U krečnjackom delu, istočno do Jagodine, i ako je
poznato stotinak pećina, do sada nisu pronađeni tragovi čovekovog boravka,
a sa zapadnog dela potiču neproučene fosilne kosti čovekove lobanje iz
Jošine pećine kraj manastira Jošanica. Jedino pouzdano stanište otkriveno je pod Jerininim brdom kod Batočine , uz obod opštine Jagodina, u kome su nadeni jedan ljudski zub, koštane i kremene alatke i kosti davno izumrlih životinja. Iz srednjeg kamenog doba (mezolita) od 8.000 do 6.000 godina pre nove
ere nije poznato ni jedno naselje.
Iz
doba mladeg kameno doba (neolit poznato i kao kultura prvih zemljoradnika
i stočara) poznato je stotinak sela u okolini Jagodine. Ležala su na osunčanim padinama, kraj reka i u zaklonima od vetra.U njima se živelo u poluzemunicama, a kasnije u kućama. Na više mesta nađena je ugljenisana pšenica, a medu životinjskim kostima primerci pripitomljenog goveceta, svinje, ovce i psa. Najvrednije
ostatke čine alatke, zemljano posude sa bogatim dekorom i figurine od
pečene zemlje u obliku žene i ređe muškarca.
Metal
je u ove krajeve stigao preko nomadskih plemena iz ruskih stepa, koja
su na prelazu iz kamenog u bronzano doba (od 3.200 - 2.200 godine pre
nove ere) izgradila nove kulture. Iz ranog bronzanog doba (od 2.200.-
1.700. godine pre n.e.) poznato je desetak naselja, grupisanih oko Juhora, što se može dovesti u vezu sa njegovim rudištima bakra. Život u njima tekao je bez većih promena, a metalni predmeti su i
dalje bili retkost. U razvijenom bronzanom dobu (od 1.700- 1.250 godine
pre n.e.) ostvareno je kulturno jedinstvo na većem delu Balkana, u koji
su ukljuceni i ovi krajevi. Naselja su otkrivena na više mesta, pored ostalog i u naselju "Sarina međa" u Jagodini. Prvi put se sreću brojni bronzani predmeti, naročito predmeti za
kičenje i sekire, i već tada je počelo staleško i imovinsko raslojavanje.
U
poslednjem milenijumu stare ere, Velika Morava postala je granicna zona
u kojoj su se sretali kulturni uticaji Grka sa juga, Tracana sa istoka
i Ilira sa zapada Balkana. Etno - kulturna mešanja doprinela su da se u gvozdenom dobu razvije kultura regionalizovanih odlika
na koju su preovlađujuće uticala Ilirska plemena. Pred kraj ovog razdoblja
pojavili su se Kelti u okviru osvajačkog pohoda prema Grckom svetilištu u Delfima, a na prelazu iz stare u novu eru Dačani, prastanovnici današnje Rumunije. Preko njih u ove krajeve stižu upotreba novca, veština u izradi grnčarije sa vitlom, mnoge nove alatke, kao i druge visokocivilizacijske
tekovine. Njihova naselja sreću se mahom u Moravskoj kotlini. Na prelazu
iz stare u novu eru, Pomoravlje je stupilo u neposredni dodir sa antičkim
narodima - Grcima i Rimljanima.
Dodiri
sa Grcima odvijali su se preko trgovine kojom su se bavili putujuci trgovci
koji su trampili Grcke skupocene zanatske proizvode za domaće sirovine.
U prilog tim vezama svedoče i novčići Grčkih kolonija nađenih u nekim
selima u neposrednoj blizini Jagodine.
Rimljani
su se pojavili kao osvajači, privučeni prirodnim bogatstvima ovih krajeva,
nadirući preko Balkanskog poluostrva iz više pravaca. Pod Rimskom upravom
domaća plemena su se prvi put našla u jedinstvenoj državi koja je snagom oružja nametala svoju upravu, jezik, pismo i druge oblike materijalne i duhovne kulture.
Najveći građevinski poduhvat predstavljao je put duž desne obale Morave , kraj kojeg su nikle stanice za razmenu konja i konacenje
putnika ili utvrđenja sa posadama, te su tada postala i prva naselja
u blizini Jagodine. U isto vreme, duž poprečnih saobraćajnica podignute su mnoge tvrđave, poput Petrusa kod Paraćina
i niz drugih poznatih kao Jerinin grad i Belica kod Jagodine.
Tokom
395. godine Rimska imperija raspala se na Zapadno i Istočno Rimsko carstvo
( Vizantiju ). U toj podeli Pomoravlje je pripalo Vizantiji. Tokom seobe
naroda od III do VII veka , Pomoravlje pustoše, pale i pljačkaju varvarska plemena, naročito Goti, Huni, Avari i Sloveni.
Slovenska naselja iz ovog perioda evidentirana su na više od dvadesetak mesta.
Nakon
uspešno okončanog rata protiv Vizantije 1183 godine veliki župan Stefan Nemanja izbija sa vojskom do Save i Dunava, omogućujuci brojnim porodicama
da se iz prenaseljenih krajeva drevne Raške i Zete prebace u osvojene oblasti. Simboličnu granicu prema istoku, odnosno
prema osvajačkim interesima Ugara, Bugara i nešto stalnijih od strane
Vizantije predstavljala je Velika Morava, pa duž njene leve obale niču feudalni posedi, kao neka vrsta isturenih krajišnika.
Na
ovom delu se javlja Župa Belica koja se u pisanim izvorima sreće kao jedna od osvojenih oblasti u
ratu 1183. godine , ćije se sedište iz prvih dana izgleda nalazilo na
Jagodinskom polju. Prema podacima iz literature, vlastelinsko utvrđenje
se nalazilo na Ðurđevom brdu, zajedno sa nekropolom, sudeći po povremenom nalaženju skeletnih delova i keramičkih fragmenata. Utvrđenje je niklo zahvaljujući
strateškim vrednostima mesta i građevinskom materijalu srušenog rimskog kastela, dok je kasnije i samo poslužilo da Turci lako dođu do materijala za svoje objekte. Civilno naselje je zasnovano
sa jedne i druge strane Belice, silazeći nizvodno, u potrazi za boljim
zemljištem. Seoce zasnovano na ovom mestu imalo je i manji trg, sa crkvom i nekropolom
koja se, sudeći po pisanim podacima i arheološkom materijalu, nalazila na mestu gde je sada tzv. Stara opština u širem centru Jagodine.
Prvi
sačuvani pisani dokument u kome se spominje ime Jagodine-Jagodna (Jagodina
po legendama od biljke jagode ili po devojci Jagodi), predstavlja razrešnica koju je dvorska kancelarija Despota Stefana Lazaravića dala dubrovčaninu
Živulinu Stanišicu kada mu je prestala carinska služba u Srbiji. Razrešnica mu je napisana 15. jula 1399.godine u Jagodini.
Ovaj dokument svedoči da je na mestu današnje
Jagodine postojalo, za to vreme razvijeno naseljeno mesto. Sama činjenica
da je mogla da primi državne službe govori da je Jagodina tada imala veci značaj od običnog naselja pored glavnog
puta.
U Jagodini je izdat još jedan dokument
Despota Stefana Lazarevića 1411.godine, pa je izvesno da je Stefan tada prolazio
i zadržavao se na putu prema Manasiji koju je gradio na desnoj obali Resave.
Turci
tokom XV i XVI veka na temeljima srušenog srpskog srednjevekovnog seoceta Jagodine, podižu svoju palanku, koju strani putnici u dnevnicima nazivaju Jadunum, Eperis ili
Jasince, sve dok se 1568. godine, sudeci po do sada poznatim izvorima
nije ustalilo ime Jagodina.1553-57 putnici je nazivaju lepom palankom
sa 4 karavan saraja i 2 džamije. U njoj je živelo više spahija i turskih vojnika a manje Srba hrišćana. Imala je i tursku školu. Cela dolina Morave je tada bila pod šumom. Carigradskim drumom put od Jagodine do Beograda trajao je 4 dana.
Jagodina
se kao tursko naselje u pocetku sporo razvijalo. Sa statusom palanke
pominje se tek 1620. godine, kao manja stanica na Carigradskom drumu.
Godine 1660. putopisac Čelebija navodi da varoš ima 1500 kuća i da celokupno življe ćine islamizovani hrišcani.
JAGODINA
U VREME USTANAKA PROTIV TURAKA
Sa
Kočinom krajinom od 1788. do 1791. godine počinju oslobodilački ratovi
srpskog naroda protiv Turaka, a okončavaju se Prvim i Drugim srpskim
ustankom od 1804. - 1815. godine. U ustaničkim bitkama koje su vođene
za i oko Jagodine, naselje je paljeno i rušeno u više mahova. Prema zapisima savremenika najtežu katastrofu je doživelo 1813. godine u toku stravišne turske odmazde, kada je izgorelo "da se parče drveta nije moglo naći".
Dve
najvažnije bitke na samom početku prvog srpskog ustanka odigrale su se u Jagodini.
U njoj se bio utvrdio najgori od svih dahija Kučuk Alija sa vodom krdžalija Gušančem Alijom. U prvoj bici Karadorđe je pretrpeo neuspeh, a u drugoj je pobedio
Turke i oslobodio Jagodinu.
U toku prvog srpskog ustanka Jagodina je delimično popaljena. Za vreme borbi
povremeno se raseljavalo varoško
stanovništvo. Najviše su stradali stanovnici srpske mahale, prilikom odmazde 1813 godine. Iste godine
srpske starešine su izradile ratni plan protiv Turaka.
Po sklapanju mira 1815., Jagodina je do Hatišerifa
1830. godine nahija sa kneževinama Levač i Temnić i sa 140 sela. Posle Hatišerifa 1833. godine u Jagodini je sedište Rasinskog serdarstva u koje ulaze Rasina, Temnić, Levač i Belica. To je doprinelo
razvoju naselja sa zgradama Načelstva i Magistrata. Sa izgradnjom železnice 1844. godine i podizanjem nove crkve 1901. godine, centar se premešta na sadašnje mesto.
Posle dugog srpskog ustanka Jagodina se demografski menja.
Naime tursko stanovništvo se iseljava
i tako smanjuje broj gradskih žitelja. No i pored toga, Jagodina se privredno stabilizuje i postepeno ravija
kao pogranična varoš (do 1833) tadašnje Miloševe Srbije. Zahvaljujuci tome postaje zanatsko-trgovački centar Jagodinske nahije.
Na
prvom popisu 1818. godine, Jagodina je imala 276 domova sa 494 haračkih
glava. Poslednja turska porodica iselila se 1832. godine. Vec 1837. godine
Jagodina je imala 5.220 žitelja, dok je cela Srbija imala 41.374 varoških stanovnika.1866 u Jagodini je živelo 4.429 stanovnika koji su se bavili poljoprivredom,
trgovinom i zanatstvom. 1876 bilo je 91.88 % zemljoradnika.
Nekoliko epidemija kuge i neki drugi razlozi izazvali su zastoj, pa je 1900.
godine imala 4.765, a 1931. godine .6950 stanovnika.
Razvoj
Jagodine
Brži
razvoj Jagodine u XIX veku, naročito pedesetih godina karakterišu osnivanje prvog industrijskog objekta u Srbiji - fabrike stakla kao i početak
rada Pivare. Početak dvadesetog veka Jagodina je dočekala sa brojnim
industrijskim preduzećima, zanatskim i trgovinskim radnjama.
Posle
I svetskog rata nastavlja se dalji razvoj Jagodine u važni privredni i kulturni centar Srbije,da bi posle II svetskog rata Svetozarevo,
pa ponovo Jagodina, izraslo u moderan privredni, kulturni i administrativni
centar Pomoravskog okruga.
OSLOBOÐENJE
1944
Nemačka
SS divizija "Princ Eugen" branila je prugu odstupncu nemačkim trupama iz Grcke na liniji Stalać - Lapovo.
Posebo su bili utvrđeni na visovima oko Jagodine i Paraćina. Nasuprot
njih bile su jedinice Crvene armije (pd komandom maršala Tolbuhina) i jedinice Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije. Te jedinice
su napredovale iz istočne Srbije preko Kučaja.
12-13 oktobra Nemci napuštaju Paraćin bez borbe. Od 11-13 oktobra vođene
su borbe za Ćupriju koja je oslobođena 13 oktobra. Srucili su pešacki
most, a pokušali su da sruše i železnicki ali je neki nepoznati rodolju presekao kablove i na taj način sprečio
rušenje. Glavni i najduži okršaji za definitivno oslobađanje Pomoravlja vođeni su oko Jagodine. Nemci su se
ovde ogorčeno branili nedelju dana. Prva linija fronta je najpre bila Morava
a zatim su se nemci povukli na bedeme železnicke pruge.Tu su se borbe izmedu reke i pruge vodile često i prsa u prsa,
a sama železnicka stanice je više puta prelazila iz ruke u ruku. Nemci su imali osmatračnice na crkvenom zvoniku
i na silosu pa su imali pregled situacije, što im je pomoglo da efikasnije koriste artiljeriju i time da se duže održe. Tek po početku dejstvovanja poznatih ruskih "kaćuša" Nemci napuštaju grad. To se desilo u noci izmedu 16-17 oktobra. Za sobom su minirali sve
mostove pa i most na Belici.
Istog dana oslobođen je i Rekovac i deo Levca.
22
septembra 1946 na mestu starog spomenika podignut je novi spomenik Svetozaru
Martkoviću a grad je tog dana dobio naziv Svetozarevo.
